ब्रम्हांडाचा पसारा किती असेल?

ब्रम्हांडाचा पसारा किती असेल?

The Milky Way arching at a high inclination across the night sky (fish-eye mosaic shot at Paranal, Chile). The bright object is Jupiter in the constellation Sagittarius, and the Magellanic Clouds can be seen on the left. Galactic north is downwards.

काही ठोकताळे/तथ्ये सुरुवातीस –

• सुर्यापासुन निघालेला एक प्रकाश किरण एका सेकंदामध्ये अंदाजे ३ लाख किमी चा प्रवास करतो.
• ह्याच वेगाने प्रकाशकिरण एका वर्षात जितके अंतर प्रवास करेल त्यास एक प्रकाश वर्ष म्हणतात.
• म्हणजेच एका प्रकाश वर्षाचे अंदाजे अंतर किती ? – ९४,६३,००,००,००,००० किमी
• सुर्य व पृथ्वीमधील अंतर – ८ प्रकाश मिनिटे आणि१८ प्रकाश सेकंद
• आकाशातील सर्वात जवळचा तारा पृथ्वीपासुन किती अंतरावर आहे – ४.३ प्रकाशवर्षे, म्हणजे ९४,६३,००,००,००,००० या संख्येला ४.३ ने गुणले तर जे उत्तर येईल तेवढ्या अंतरावर हा तारा आहे. शास्र्तज्ञांनी या ता-या ला प्रॉक्सिमा सेंटॉरी असे नाव दिले आहे.

आता खरी गंमत सुरु होते. आपण रात्रीच्या वेळी जे काही तारे पाहतो, त्यात काही लख्ख प्रकाशमान असतात तर काही मंद फिकट म्हणजे त्यांचा प्रकाश अगदीच क्षीण असतो. आपल्या डोळ्याना हे जे काही तारांगण दिसते त्या तारांगणामध्ये आपल्या सर्वात जवळचा प्रोक्सिमा सेंटोरी तारा नसतो. तो इतका क्षीण मंद आहे की तो नुसत्त्या डोळ्यांना दिसतच नाही.

आता दुसरे उदाहरण पाहु. आपण नोव्हेंबर डिसेंबर मध्ये रात्रीच्या आकाशात, मृगनक्षत्र नक्कीच पाहीलेले असते. या मृगनक्षत्रामध्ये आपणास चार तेजस्वी तारे दिसतात. या चार ता-यांस आपण मृगाचे शरीर म्हणतो. या ता-यांमधील सर्वात तेजस्वी दिसणारा तारा पृथ्वीपासुन २००० प्रकाशवर्ष इतका दुर आहे.

या वरुन आपणास अंदाज येऊ शकेल की आपल्या डोळ्यांना दिसणा-या हे तारे आणि तारकापुंज किती दुर आहेत. व जो सर्वात जास्त जवळ आहे तो डोळ्यांना दिसत देखील नाही. मृग नक्षत्रातील हे दुर वरचे, प्रकाशमान तारे पृथ्वीवरुन नुसत्या डोळ्यांना दिसतात व प्रॉक्सिमा दिसत नाही, यावरुन हे लक्षात येते की हे स्वयंप्रकाशित तारे किती मोठ्या प्रमाणात प्रकाश आणि उष्णता उत्सर्जित करीत असतील.

या व्यतिरीक्त आणखीही काही तथ्ये आपणास माहीत असणे आवश्यक आहेत. पहीले म्हणजे आपल्या  सुर्यापेक्षा हे मृगनक्षत्रातील तारे किमान ३०० पटीने मोठे आहेत. याचाच अर्थ असा होतो की कदाचित मृगनक्षत्रातील या ता-यापैकी एखाद्या ता-यावरुन जर आपण आपला सुर्य पाहायचा म्हंटले तर व ते तसे तिथपर्यंत पोहोचता आले तर, आपला सुर्य तिथुन दिसणार नाही, कारण सुर्य आकाशगंगेतील इतर ता-यांच्या तुलनेत छोटा आहे.

A photograph of galaxy UGC 12158, which is thought to resemble the Milky Way in appearance.

या सर्वांवरुन आपणास हे लक्षात येते की ब्रम्हांडाचा विस्तार खुप मोठा आहे. या सा-या मध्ये एक विशिष्ट योजना आहे. तारतम्य आहे. कमी अधिक काही नाही. आकाशस्थ ग्रहगोलांमध्ये, ता-यांमध्ये , तारकापुंजांमध्ये परस्पर आकर्षण-विकर्षण इतकेच आहे की त्यामुळे हे ब्रम्हांड गतिमान असुन देखील योजनाबध्द रीतीने सुरक्षित आहे.

शास्त्रज्ञांना अजुनही आपल्या सौर मंडलाच्या बाहेर मनुष्य किंवा यंत्र यांना पाठविता आलेले नाही. हबल किंवा तत्सम दुर्बिणींच्या साहाय्याने जे काही दिसते आहे त्यावरुनच ब्रम्हांडाचे सध्या चे मानचिन्ह तयार झाले आहे.

आपली आकाशगंगा ही एक गॅलक्सी आहे व अशा अनेक (अब्जाबधी) गॅलक्सी अंतरीक्षामध्ये असण्याची शक्यता आहे. तर विचार करा की ह्या ब्रम्हांडाचा पसारा किती असेल?

[embhttps://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/transcoded/d/d0/Following_the_Milky_Way_over_ALMA.webm/Following_the_Milky_Way_over_ALMA.webm.480p.webm[/emb

हेमंत ववले

निसर्गशाळा, पुणे

Upcoming.

Star gazing Party near Pune

December 4th , 2021

• Join us on the night Star Party for a starry night out.
• Event Highlights: Jupiter, Saturn, Galaxies, Nebulae, Star Clusters etc. through Telescope and with our very Eyes.!

Click here