मुंग्या, मनुष्य व पर्यावरण : इवल्याशा मुंग्यांचे अफाट विश्व (भाग २)

इवलाशा मुंग्यांचे अफाट विश्व – भाग दुसरा

आपण अनेकदा आपल्या घरात, बाल्कनी, बागेत मुंग्यांच्या रांगा पाहतो. अनेकदा या रांगा अन्नाच्या शोधासाठीच येत असतात. या मुंग्या काळ्या असो वा लाल असो वा अगदी मोठ्या मुंग्या म्हणजे मुंगळे जरी असले तरीदेखील हसतमुखाने मुंग्यांचे स्वागत आपण करतोच असे नाही. त्यातच जर या मुंग्या लाल असतील तर मग यांपासुन सुटका कशी करुन घ्यावी यासाठीच आपण मार्ग शोधत असतो, बरोबर ना?

पण तुम्हाला हे माहिती आहे का की मुंग्या मनुष्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी पुरक आणि पोषकच असतात.

आपल्या घरात, शेतात अनेक असे किटक, जिवाणु, बुरशी, झुरळे असतात की ज्यामुळे नुकसान होते व हे सर्व मनुष्याला धोकादायक असतात यात बिल्कुल संशय नाही आपणास. अश्या सर्वच प्रकारांना आपण पेस्ट म्हणतो व त्यांच्यावर नियंत्रणासाठी व नायनाटासाठी आपण पेस्ट कंट्रोल करतो. पण तुम्हाला हे ठाउक नसेल कदाचित की मनुष्यास व शेतीस धोकादायक असलेल्या अनेक किटक, जिवाणु, बुरशी, झुरळे व चक्क वाळवी देखील मुंग्यामुळे नियंत्रणात राहण्यास मदतच होते. अनेक किटक, माश्या , वाळवी यांची अंडी मुंग्याचे आवडते खाद्य आहे. वाळवी व मुंग्या यांचे तर अगदी नाग आणि मुंगुसासारखे जन्मतःच वैर असते. त्यामुळे मुंग्या नैसर्गिक पेस्ट कंट्रोलचे काम मनुष्यासाठी करतात हे आपण कदापि विसरता कामा नये.

आपण मात्र अजुनही रासायनिक औषधांवर अवलंबुन आहोत. रासायनिक औषधे म्हणजे विष की जे आपले शेतकरी शेतात, फळबागांवर, फळांवर सर्रास फवारतात. याच विषाचा अंश आपल्या शरीरात देखील जातोच. विखारी औषधांशिवाय किड नियंत्रण करता येऊ शकणार नाही का? मुंग्या शेतासाठी लाभदायकच असतात याचे एक उदाहरण द. अफ्रिकेमध्ये प्रत्यक्ष पहावयास मिळते. अर्थात द. आफ्रिकेतील शेतक-यांनी मुंग्यांचा उपयोग शेतीसाठी करण्याचे तंत्र विकसित केले. खालील व्हिडीयो पुर्ण पहा म्हणजे तुम्हाला समजेल कसे शुण्य रुपये खर्चुन हे शेतकरी आपापल्या फळबागांचे संरक्षण करीत आहेत. मुंग्यांना एका झाडावरुन सहजपणे दुस-या झाडावर जाता येण्यासाठी चक्क दोरा वापरतात हे द. अफ्रिकेचे शेतकरी.

https://www.youtube.com/watch?v=xHktg_ts41g

भारतात, महाराष्ट्रात अशी ‘झिरो टेक्नॉलॉजी’ तंत्रे विकसीत केली जाउ शकतातच.  चीन मध्ये गेल्या सतराशे वर्षांपासुन शेतकरी लिंबु वर्गीय फळ शेतीमध्ये हे तंत्र वापरीत आहेत.

थायलंड मधील एका शेतक-याने फळबागेच्या संरक्षणासाठी मुंग्यांचा केलेला वापर लक्षणीय आहे.

https://www.youtube.com/watch?v=o3b0U6QOoEg

काही किटक असेही असतात की जे शेतास, पिकास नुकसान करतात. हेच किटक शेताचे नुकसान तर करतातच पण ते त्यांच्यापेक्षा अजुन छोट्या किटकांस खातात. हे अजुन छोटे जीव म्हणजे पहिल्या भागात उल्लेख केलेले एफिड्स, मिलिबग्स इत्यादी. हे छोटे किटक वनस्पतीतील रस शोषुन घेतात. यांच किटकांचे पालन (मेंढपाळाप्रमाणे) मुंग्या करतात. चक्क त्यांना हाकतात, गुरे वळतात त्याप्रमाणे वळतात. सोबतच मोठ्या किटकांपासुन(arthropods) या छोट्या किटकांचे संरक्षण देखील करतात. यामुळे पिकाचे देखील संरक्षण आपोआपच होत असते.

गांडुळ ज्याप्रमाणे जमिनीला छिद्र पाडुन जमिनीत हवा खेळती राहण्यास तसेच पाण्याचा निचरा खोलवर होण्यास मदत करतात त्याप्रमाणेच मुंग्यांच्या काही प्रजाती जमिनीत वसाहती करुन हवा खेळती राहण्यास मदत करतात तसेच पाण्याचा निचरा अधिक चांगला होण्यासाठी मोलाचे कार्य करतात. काही प्रजाती वनस्पतीच्या खोडाच्या आसपास, मुळांच्या आजुबाजुला जागा मोकळी करुन जमिनीत घर करतात. अशी घरे त्या वनस्पतीच्या मुळांना वाढण्यासाठी वाव देतात. जितकी पोकळ माती असेल तितकी मुळे चांगली व लौकर वाढतात.

किटप्रतिबंधामध्ये मुंग्यांचा वापर कसा केला जाऊ शकतो याविषयी तज्ञ लेख तुम्हाला खालील लिंक वर वाचता येईल.

https://besjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1365-2664.12496

मुंग्या जेव्हा त्यांच्या साठी अन्नाचा साठा करतात , तो साठा जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या खाली असतो. अश्या साठ्यामुळे मुंग्या एकप्रकारे जमिनीचा दर्जा सुधारण्याचे काम देखील करतात. खुप सारा जैविक कचरा, बीज, अन्न इत्यादी जमिनीला पोषक करतात.
मुंग्यांची आणखी एक सवय पर्यावरणासाठी खुपच चांगली ठरते. मुंग्या अनेकविध वनस्पती, झाडांच्या, गवताच्या बिया गोळा करुन त्यांच्या वसाहतीमध्ये घेऊन जातात. यातील सर्वच बिया काही खाल्या जात नाहीत. काही बिया योग्य वातावरण मिळताच रुजतात, तेही जमिनीखाली, मुंग्यांच्या वसाहतीमध्ये. मुंग्यांचे आपोआप मिळालेले संरक्षण व जमिनीखाली असल्याने यांची वाढ नेहमीपेक्षा जास्त चांगली होते. विशेष म्हणजे जिथे नेहमी वणवे लागतात, दुष्काळ पडतो अश्या प्रदेशात मुंग्यांचे हे काम पर्यावरणासाठी संजीवनी सारखे ठरते.

मुंग्यांचे अगदी सुक्ष्म निरीक्षण करुन, त्यांच्या स्वभावाचे निरीक्षण करुन मनुष्याने मुंग्यांचा उपयोग स्वतःसाठी करण्याची कला अगदी प्राचीन काळापासुन वापरली आहे. सुश्रूत या प्राचीन भारतीय महर्षींने सर्वप्रथम मुंग्यांचा असा वापर कसा केला जाऊ शकतो याविषयी सुश्रूत संहितेमध्ये लिहिले आहे. एखाद्या ताज्या जखमेवर, घावावर जर टाके घालण्याची गरज असेल तर मुंग्यांचा कौशल्याने वापर कसा करायचा याविषयी संहितेमध्ये लिहिले आहे. जखम तर जुळून येतेच सोबत मुंग्यांच्या चाव्यातुन स्त्रवणारा द्रव एंटीसेप्टीक म्हणुनदेखील काम करतो. प्राचीन काळात असा वापर केला आहेच तर अगदी आधुनिक काळात देखील Extreme Survival Technique म्हणुन सैनिक या तंत्राचा वापर करतात.

https://www.youtube.com/watch?v=Yd1BpY34ze8

एखाद्या भागात मुंग्यांचे असणे म्हणजे त्या त्या भागात जैव विविधता, पर्यावरण चांगले आहे असे समजावयास हरकत नाही. एखाद्या उजाड माळारानावर तुम्ही जर झाडे लावली व ती जगली तर चांगलेच आहे. पण जोपर्यंत तिथे सुक्ष्म जीव-किटक येत नाहीत तोपर्यंत ती झाडे नुसतीच झाडे असतील व त्यामुळे पर्यावरणाला विशेष काही फायदा होत नाही. त्यामुळे त्या परिसरात, झाडांच्या खाली, पाने-फांद्यांवर सुक्ष्म जीव जंतुंचे जगत निर्माण होत नाही पर्यंत त्या वृक्षारोपणाला यश आले आहे असे म्हणता येणार नाही.कोणत्याही पर्यावरण प्रेमीला हे माहित असणे खुप गरजेचे आहे की इकोसिस्टम तयार करणे हे आपले ध्येय असले पाहिजे. वृक्षलागवड हा इकोसिस्टम बनविण्यातील एक छोटासा टप्पा आहे. काही इकोसिस्टम्स वृक्षांशिवाय बनतात, केवळ नुसत्या गवताळ भागाच्या, खुरट्या झुडपांच्या तर काही बनतात दलदल असलेल्या. इकोसिस्टम म्हणजे काय तर एक जिवंत , सुनियोजित, परस्परावलंबी यंत्रणा होय की जी निसर्गातीलच अनेक घटकांद्वारे चालवली जाते. यात मुख्य कार्य असते जैविक कच-याचे विघटन करणे, जमिनीला वर-खाली करणे, जमिनीत हवा खेळती राहिल हे पाहणे, जमिनीमध्ये पोषक तत्व निर्माण करणे, जमिनीमध्ये पाण्याचा निचरा खोल पर्यंत करण्यासाठी मदत करणे. इकोसिस्टमला निरोगी आणि सक्षम करण्याकामी निसर्गाने ज्याकाही सजीवांना जबाबदारी दिली आहे त्यापैकी मुंग्या हा सर्वात अग्रणी सजीव आहे. इकोसिस्टम चांगल आहे किंवा नाही हे ठरविण्यासाठी आपण तिथे मुंग्या आहेत की नाही, किती वसाहती आहेत , किती जास्त-कमी आहेत हे सारे पाहुन ठरवु शकतो.

त्यामुळे मुंग्या असणे, दिसणे हे चांगले आहे हे आपण निःसंशय समजुयात.
भेटुयात पुन्हा असेच काहीतरी नवीन जाणुन घेण्यासाठी.
आपलाच
हेमंत ववले
९०४९००२०५३
निसर्गशाळा, पुणे

इवलाशा मुंग्यांचे अफाट विश्व – भाग पहिला