शहरात रुजलेलं निसर्गबीज : सुहास

शहरात रुजलेलं निसर्गबीज : सुहास

धाबा गावची पाळंवाट – सुहास कडूंचं मुळ

अमरावती जिल्ह्यातील धाबा नावाचं एक लहानसं पण फारच निसर्गरम्य गाव आहे. तेथे पळसाच्या झाडांनी भरलेली जंगले आहेत, जिथे उन्हातही वाऱ्यांमुळे थोडा गारवा कायम राहतो. त्या परिसराला सानुगंध वाऱ्यांचा शीतल स्पर्श नेहमीच राहत असतो, ज्यामुळे गावाचा एक निराळाच आनंददायक आणि शांत वातावरण तयार होतो. या निसर्गरम्य भूमीत सुहास कडू यांचे मूळ.

सुहासांचे आजोबा एका शेठजींकडे मुनीमजींच्या हाताखाली कारकुनीचे काम करायचे. हा व्यवसाय त्यांचा एक साधा पण सन्माननीय उद्योग होता, ज्यामुळे त्यांना गावात आणि परिसरात आदर मिळाला. आजोबांनी आपली प्रतिष्ठा आणि कर्तव्यपरायणतेची छाप सोडली, जी पुढील पिढ्यांसाठी एक आदर्श ठरली.

सुहासांचे कुटुंब हे सदैव शिक्षण आणि प्रगतीला महत्त्व देत आले. त्यांच्या आजोबांनी अमरावती शहरात स्थिरता साधली, आणि तेथे संसार मांडला. वडीलांच्या शिक्षणासाठीही शेठजींच्या मदतीने संपूर्ण प्रयत्न करण्यात आले, जे त्यांचा कुटुंबाचा आदर्श दर्शवते. शिक्षणामुळे वडील अकोला शहरात बँकेत नोकरी मिळवू शकले, ज्यामुळे संपूर्ण कुटुंबाला नवा आयाम आणि प्रगतीचा मार्ग मिळाला.

शिक्षण आणि नंतरच्या वाटा – सुहास कडूंचा व्यावसायिक प्रवास

अकोला शहर हे सुहास कडूंच्या बालपणीचं एक मध्यमवर्गीय मराठी कुटुंब असलेल्या स्वप्नांची कार्यशाळा होती. इथेच त्यांनी आपलं प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केलं आणि पुढे पदवीपर्यंतच्या शिक्षणाचा प्रवास सुरु केला. अकोला हा छोटा पण शिक्षणासाठी योग्य असा ठिकाण असल्यामुळे सुहासला त्याच्या घरच्यांच्या पाठिंब्याने स्वतःच्या शिकण्यावर पूर्ण लक्ष केंद्रित करता आलं.

पण सुहासच्या मनात नेहमीच नवनवीन शिकण्याची आणि स्वतःची क्षमता सिद्ध करण्याची जिद्द होती. त्यामुळे त्याने पुढील शिक्षणासाठी पुण्याला वळण घेतलं. पुणे हे शहर शिक्षण आणि व्यवसायासाठी एक मोठं केंद्र मानलं जातं. इथे त्याने एमबीए पदवी प्राप्त केली, ज्यामुळे त्याच्या व्यावसायिक जीवनात नवे दार उघडले. एमबीए ही पदवी त्याच्यासाठी केवळ शैक्षणिक कागदपत्र नव्हती, तर ही त्याने आपल्या करिअरमध्ये स्वतःचं ठिकाण निर्माण करण्यासाठी घेतलेलं एक महत्वाचं पाऊल होतं.

शहरात आल्यानंतर सुरुवातीला सुहासने मार्केटिंग या क्षेत्रात काम करण्याचा अनुभव घेतला. मार्केटिंगमधून त्याने व्यवसाय आणि ग्राहकांच्या गरजांचा सखोल अभ्यास केला, ज्यामुळे त्याला व्यवस्थापन क्षेत्रात खोलवर जाण्याची संधी मिळाली. त्यानंतर तो SAP या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात स्वतःला प्रशिक्षित करून आयटीमध्ये प्रवेश केला. SAP मध्ये त्याने सेल्स आणि डिस्ट्रीब्युशन या महत्त्वाच्या मॉड्युल्सवर काम करताना आपले कौशल्य विकसित केले.

आज सुहास ‘Fujitsu’ सारख्या नामांकित जागतिक कंपनीमध्ये ‘लीड कन्सल्टंट’ या जबाबदारीच्या स्थानावर कार्यरत आहेत. त्यांचे काम फक्त तांत्रिक कौशल्यावर अवलंबून नाही, तर विश्लेषणात्मक दृष्टिकोन, समस्या सोडवण्याची क्षमता आणि प्रभावी निर्णय घेण्याचा अभ्यासही त्यामध्ये महत्त्वाचा आहे. सेल्स आणि डिस्ट्रीब्युशनच्या संदर्भात त्यांनी कंपन्यांना योग्य दिशा दाखविणे, व्यवसाय प्रक्रियेतील गुंतागुंती सोडवणे आणि संघटनेत कामकाज सुरळीत पार पाडणे या जबाबदाऱ्या त्यांनी समर्थपणे पार पाडल्या आहेत.

शिक्षणाच्या सुरुवातीपासून ते आजच्या व्यावसायिक पदापर्यंतचा सुहास कडूंचा प्रवास हे एका समर्पित, मेहनती आणि सातत्यपूर्ण व्यक्तीमत्त्वाची कहाणी आहे, ज्यात सतत शिकण्याची तळमळ आणि नव्या आव्हानांना सामोरं जाण्याची तयारी दिसून येते

निसर्गाशी नातं कधी आणि कसं जडलं? – एका अनपेक्षित वळणाची सुरुवात

सुहास कडू यांचं निसर्गाशी असलेलं नातं हे एका ठरवून केलेल्या निर्णयातून नाही, तर एका छोट्याशा अनुभवातून उमजलेलं आणि पुढे खोलवर रुजलेलं नातं आहे. त्यावेळी ते त्यांच्या व्यवसायामुळे – मार्केटिंग क्षेत्रात काम करत होते. एके दिवशी ‘ग्रीन हिल्स’ या संस्थेच्या वृक्षारोपण उपक्रमात भाग घेण्याची संधी मिळाली. कार्यक्रम होता पुण्यातील एका टेकडीवर, जिथे स्वयंसेवक एकत्र जमून झाडं लावत होते.

सुरुवातीला हे फक्त एक सामाजिक भान राखण्यापुरतं काम वाटलं. झाडं लावणं – एका कृतीपुरतं मर्यादित. पण जसं त्यात सहभाग वाढला, तसं लक्षात आलं की हे केवळ झाडं लावणं नव्हे, तर एक खोल, सूक्ष्म आणि जिवंत प्रक्रिया आहे. झाडं लावणं जितकं सोपं, तितकंच त्यांचं तग धरून वाढणं कठीण.

टेकडीवर लावलेली झाडं पुन्हा पुन्हा मरत होती. कुणी म्हणायचं – पाणी मिळालं नाही, कुणी म्हणायचं – माती खराब आहे, तर कुणी हसून म्हणायचं – पुण्यात हे जमायचं नाही. पण सुहासच्या मनात एक वेगळीच जिज्ञासा निर्माण झाली. ‘झाडं जगत नाहीत म्हणजे आपण काहीतरी चुकतोय’, हे त्यांना प्रकर्षानं जाणवलं. आणि तिथूनच सुरू झाला निसर्गाशी संवादाचा खरा प्रवास.

या काळात त्यांची भेट झाली पुण्याच्या निसर्गप्रेमी वळवांची – ज्यांनी या क्षेत्रात खोलवर पाय रोवले होते. रघुनाथ ढोले, धनंजय शेडबाळे, अशोक राणडे यांसारख्या पर्यावरणप्रेमींशी ओळख झाली. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली सुहासला समजायला लागलं की निसर्गाच्या कामाला विज्ञान, शिस्त, आणि सातत्य लागते. बीजसंवर्धन, स्थानिक प्रजातींची निवड, हवामानाचं भान, काळजीपूर्वक पाणी देणं – हे सगळं झाड लावण्या आणि वाढवण्याच्या प्रक्रियेचा भाग आहे.

या तज्ज्ञांसोबत काम करताना नुसतीच माहिती नव्हे, तर एक वृत्ती आत्मसात झाली – प्रकृतीची सेवा ही अति संयमाची गोष्ट आहे. सुहासच्या मनात नकळत निसर्गप्रेम रुजायला लागलं. टेकडीवर केलेल्या त्या एका साध्या उपक्रमानं त्यांच्या आयुष्याला एक नवा मोड दिला. आता झाडं लावणं म्हणजे सामाजिक जबाबदारी न राहता – एक आत्मिक संवाद बनला होता.

ही सुरुवात केवळ एका क्षणाची नव्हती, तर ती त्यांच्या अंतरात्म्याशी जोडलेली एक जागृती होती – जिथे झाडं, माती, बीजं, आणि निसर्ग यांच्यातील नातं समजत गेलं. हळूहळू त्यांच्या व्यवसायिक आयुष्याचा केंद्रबिंदूही बदलत गेला. माणसांशी व्यवहार करणारा हा माणूस आता झाडांशी बोलायला शिकला होता.

या पहिल्याच झाडांच्या अनुभवामुळे त्यांचं आयुष्य जणू एका हिरव्या वळणावर वळलं – जिथे प्रत्येक पान, प्रत्येक फांदी, आणि प्रत्येक बीज एक नवी दिशा दाखवत होतं. आज जे सुहास कडू निसर्गप्रेमी आणि बीजसंवर्धक म्हणून आपल्याला परिचित आहेत, त्यांची बीजं त्या टेकडीवर लावलेल्या झाडांतच खोल रुजलेली होती.

पाणी फाउंडेशनचं काम आणि आत्मबोध – निसर्गसेवेतील एक वेगळा अनुभव

सुहास कडू यांच्या निसर्गप्रेमाच्या प्रवासात एक महत्त्वाचा वळण म्हणजे पाणी फाउंडेशनशी झालेला त्यांचा अनुभव. शेडबाळे सरांनी आयोजित केलेल्या पाणी फाउंडेशनच्या कार्यक्रमांतर्गत नालाबंदी, ट्रेंच खोदणं, पाण्याचे व्यवस्थापन यांसारख्या कामांना महत्त्व देण्यात आलं होतं. या कामांची सुरुवात फक्त मेहनतीच नव्हती, तर त्यामागे खोलवर अर्थ आणि उद्दिष्ट होता.

कार्यक्रमात सुहासला त्याचं काम का करतोस? हा एक प्रश्न शेडबाळे सरांनी विचारला. हा प्रश्न इतका सोपा वाटला असला तरी त्याचा अर्थ खोल होता आणि त्याचं उत्तरही त्या क्षणी सुहासच्या मनाला खूप भावलं. सुहासने उत्तर दिलं, “मी ज्या शहरातून आलो, ते जगातलं सर्वात उष्ण असलेलं शहर आहे. जर मी माझ्या क्षमतेनुसार त्याचं तापमान अगदी एक अंशही कमी करू शकलो, तर माझं आयुष्य सार्थकी लागेल असं मला वाटतं.”

हा संवाद आणि त्यातून उमटलेला विचार हे फक्त कामाच्या पलीकडचं काहीतरी होतं – ते एक आत्मबोध होतं. एक क्षण जिथे सुहासच्या मनाला निसर्गसेवेचा अर्थ समजायला लागला. केवळ झाडं लावण्याची, पाणी साठवण्याची, जमिनीत खड्डे खोदण्याची कामं नव्हती, तर त्या कामांमागे एक मोठं स्वप्न होतं – निसर्गाचा तापमान कमी करणे, जीवनसत्त्व वाढवणे आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी जग सावरणे.

हा अनुभव म्हणजे फक्त एका व्यक्तीचं ध्येय नव्हतं, तर संपूर्ण पर्यावरणासाठी एक दायित्व होतं, ज्याला तीव्रता आणि स्थिरता प्राप्त झाली. पाणी फाउंडेशनच्या कामातून सुहासला जाणवलं की, निसर्गसेवा ही केवळ कर्तव्य नाही तर मनापासून केलेली एक भक्ती आहे.

त्या दिवसापासून सुहासच्या कामाला एक वेगळं आत्मिक कारण मिळालं, ज्यामुळे ते अधिक समर्पित आणि जबाबदारपणे निसर्गासाठी कार्यरत राहिले. निसर्गाच्या या अद्भुत प्रवासात त्यांना प्रत्येक काम, प्रत्येक प्रयत्न केवळ कर्म नव्हे, तर ‘आत्मा’शी जोडलेली एक प्रार्थना वाटू लागली. या आत्मबोधाने सुहासच्या मनात निसर्गासाठी एक नवी ऊर्जा आणि दृढनिश्चय जागृत केला, ज्याचा परिणाम त्याच्या पुढील निसर्गकार्यांमध्ये स्पष्टपणे दिसतो.

घर, कुटुंब आणि साधी पण अर्थपूर्ण आयुष्यशैली – एक निसर्गाभिमुख जीवनवाट

सुहास कडू यांचं आयुष्य पाहिलं की असं वाटतं – निसर्गाशी नातं जपताना आयुष्यही किती सुंदर आणि सुसंवादात्मक जगता येतं. पुण्यासारख्या शहरात राहूनही त्यांनी स्वतःच्या आयुष्याची रचना अशी काही केली आहे, की ते शहरात असूनही निसर्गाच्या सान्निध्यात राहतात. सध्या ते पुण्यातील एका साध्या फ्लॅटमध्ये पत्नी आणि आठ वर्षांच्या मुलीसोबत राहतात. हे घर, या तिघांचं जगणं म्हणजे निसर्गाचं एक छोटंसं प्रतिबिंबच आहे.

सुहासची पत्नी आणि मुलगी – या दोघी त्याच्या या निसर्गप्रेमी जीवनयात्रेचे नुसते साक्षीदार नाहीत, तर सक्रिय भागीदार आहेत. झाडं, बिया, जंगल, मोहिमा, फुलं, पानं – या सगळ्या गोष्टी त्यांच्या दैनंदिन आयुष्याचा भाग आहेत. एकीकडे मुलगी मोठ्या कुतूहलानं झाडांची नावं ओळखते, तर दुसरीकडे पत्नी त्याच्या प्रत्येक मोहिमेला समजून घेते, पाठिंबा देते. त्यांच्या या छोट्या कुटुंबात जी एक सुसंवादाची, समंजसतेची आणि विचारांची समृद्धी आहे – तीच त्यांच्या जीवनशैलीचं खऱ्या अर्थानं वैभव आहे.

त्यांचे वडील अजूनही अकोल्यामध्ये एक नर्सरी सांभाळतात. वडीलांचा झाडांवरचा प्रेमळ हात आणि सुहासचा जंगलातला अभ्यास – दोघं मिळून एक अदृश्य पण खोल नातं तयार करत आहेत. एकत्रितपणे ही पिढीजात परंपरा, ही विचारांची बीजं समाजात रुजवण्याचं काम करत आहे.

आज पुण्यातील त्यांच्या फ्लॅटमध्ये पाऊल ठेवलं, की कुणालाही ते एखादं वनस्पतीशास्त्रालय वाटेल. घरात बघावं तिकडे बिया – काही पिशव्यांमध्ये, काही डब्यांमध्ये, काही कपाटात काळजीपूर्वक ठेवलेल्या. बाल्कनीत तर पोत्यात भरलेल्या बिया हवेत वाऱ्याच्या झुळुकीत आपला गंध पसरवत असतात. मुलीच्या अभ्यासाच्या टेबलावर कधी कधी एखादं फुललेलं बीजपात्र असतं, तर किचनच्या रॅकमध्ये एखादं पान वाळत ठेवलेलं असतं.

या घराला ‘बीज बॅंक’ म्हणणं अतिशयोक्ती ठरणार नाही. पण ही बॅंक केवळ वनस्पतींची नाही, तर विचारांची, मूल्यांची आणि आशेची आहे. इथल्या प्रत्येक कोपऱ्यातून निसर्गाची चाहूल लागते. प्रत्येक दिवशीच्या जगण्यातून पर्यावरणसंवेदनशीलतेचं शिक्षण आपोआप दिलं जातं.

सुहासचा हा प्रवास, त्यांची जीवनशैली – केवळ झाडांपुरती मर्यादित नाही. ती एक प्रेरणादायक कहाणी आहे – जिथे आपलं दैनंदिन जगणं हेच आपल्या मूल्यांचं, ध्येयांचं आणि आत्म्याशी असलेल्या नात्याचं जिवंत उदाहरण बनतं. कुटुंबाच्या पाठिंब्याशिवाय असा प्रवास शक्यच नव्हता. आणि म्हणूनच त्यांच्या यशामागे, त्या बियांच्या मागे, त्या मोहिमांमागे – एक प्रेमळ, समंजस आणि निसर्गप्रेमी कुटुंब उभं आहे, जे जिथे निसर्गाला घर मानलंय, आणि घरालाच एक हरित प्रकल्प केलंय.

वृक्षारोपण, बीजसंकलन आणि सह्याद्रीच्या सफरी

निसर्गाशी नातं जडतं ते हातात कुदळ-फावडे घेऊन, मातीशी घट्ट नातं निर्माण करत. सुहास कडू यांचं निसर्गाशी जुळलेलं हे नातंही अशाच एका साध्या पण अर्थपूर्ण सुरुवातीने घडत गेलं. प्रारंभी कोणतीही मोठी योजना, उद्दिष्टं किंवा प्रसिद्धी नव्हती. केवळ निसर्गात काही करावं, त्याच्यासोबत काही घडावं, आणि पर्यावरणासाठी थोडा हातभार लावावा – एवढीच इच्छा.

वेगवेगळ्या संस्थांच्या वृक्षारोपण मोहिमांमध्ये सहभागी होऊन त्यांनी मुळापासून कामाला सुरुवात केली. कुणी सांगितलं तर माती आणि खत भरायचं, कुठे खड्डे खणायचे, कुठे रोपं टेम्पोमध्ये भरायची – ही सगळी कामं त्यांनी कोणत्याही प्रकारची तक्रार न करता मनापासून केली. या छोट्या वाटणाऱ्या कामांतूनच सुहासने एक मोठं शिकण्याचं मैदान तयार केलं – केवळ झाडं लावण्यापुरतं नव्हे, तर निसर्गाचं बारकाव्यानं निरीक्षण करण्यासाठी.

या प्रवासातच त्यांची ओळख झाली लाला या सह्याद्रीच्या निसर्गवीराशी. लाला म्हणजे केवळ एक व्यक्ती नव्हे, तर चालतं-बोलतं जंगल होतं. त्यांच्यासोबत सह्याद्रीच्या डोंगरदर्‍यांत भटकताना सुहासचं नातं निसर्गाशी नव्यानं आणि अधिक खोलवर जडायला लागलं. डोंगरात झाडांच्या सावल्याखाली चालताना, वाऱ्याच्या हलक्याशा झुळुकीत उडणाऱ्या पानांकडे पाहताना, त्यांच्या गंधाचा अनुभव घेताना – झाडं ही केवळ लावायची गोष्ट नाही, तर ओळखायची, शिकायची, आणि जपायची गोष्ट आहे, हे त्यांना उमजलं.

लालासोबतच्या भटकंतीत सुहास झाडांच्या पानांच्या रचनेपासून ते त्यांच्या फुलोऱ्यापर्यंत, बिया कशा पसरतात, कुठल्या ऋतूमध्ये काय होतं – हे सगळं पाहू लागले. त्यांच्या लक्षात आलं की वृक्षारोपण म्हणजे फक्त रोपं लावणं नाही, तर त्यामागे संपूर्ण एक विज्ञान आहे, एक संस्कृती आहे.

याच काळात त्यांना बीज संकलनाचं महत्त्व उमजलं. झाडं लावण्याआधी झाडं उगमाला यावीत, त्यासाठी बियांचं साठवणूक करणं, योग्य काळात त्यांना अंकुरण्यासाठी अनुकूल परिस्थिती निर्माण करणं – ही एक वेगळीच प्रक्रिया आहे. दुर्मीळ होणाऱ्या प्रजाती, हरवत चाललेली स्थानिक वनस्पती, यांची बिया शोधून त्या जतन करणं हे काळाची गरज आहे – हे त्यांच्या जाणिवेत आलं.

आणि मग सुहासने ठरवलं की झाडं फक्त लावायची नाहीत, तर त्या आधी त्यांची बिया जपायच्या. त्या बियांचं जीवन चक्र समजून घ्यायचं. त्यासाठी त्यांना जंगलात जावं लागलं, डोंगर चढावे लागले, ओढ्यापलिकडे जावं लागलं – आणि हे सगळं केवळ निस्वार्थ भावनेनं.

अशा प्रकारे, एका झाडाच्या पिशवीत माती भरताना सुरु झालेली वाटचाल, झाडांच्या फुलोऱ्यात बीजांचा शोध घेण्यापर्यंत आली. नातं झाडांशी घट्ट झालं, निसर्गाशी एकात्मता निर्माण झाली आणि सुहास यांचा प्रवास केवळ वृक्षारोपणातून बीजसंवर्धन आणि सह्याद्रीच्या निसर्गसंवेदनशील शास्त्राकडे वळला – जिथं काम म्हणजे साधना, आणि निसर्ग म्हणजे गुरु.

बीज संकलन – एक झाडाशी मैत्री करण्याची सखोल वाटचाल

बीज संकलन म्हणजे केवळ जंगलात फेरफटका मारत पायाला गवताचे गुदगुल्या करून घेणे नव्हे. बीज संकलन म्हणजे ऋतूंची नाडी ओळखणं, झाडांची चक्रं समजून घेणं, फुलांच्या उमलण्याची, फळांच्या पक्वतेची वेळ ओळखणं… आणि या सगळ्याला जुळवून आपल्या वेळेचा, पैशाचा आणि मनाचा ताळमेळ घालणं. सुहास कडू यांनी ही साधी वाटणारी पण प्रत्यक्षात खूप जटिल असलेली प्रक्रिया स्वतःच्या जिद्दीवर आणि आत्मनिवेदनावर उभी केली आहे.

पुण्यात नोकरी करत असताना स्वकमाईतुन घेतलेली लाडाची मोटारसायकल त्यांनी विकली आणि बीज संकलनासाठी उपयोगी ठरेल अशी इलेक्ट्रिक दुचाकी विकत घेतली. कोणताही आर्थिक लाभ, कोणताही संस्थात्मक पाठिंबा किंवा प्रायोजक नसताना, स्वतःच्याच खिशातून खर्च करत ही मोहिम सुरु ठेवली. इलेक्ट्रिक दुचाकीची ६० किमी रेंज होती – त्यामुळे वेळ मिळेल तसं, जागा ओळखून सुहास झाडांच्या शोधासाठी निघून जायचे. एखाद्या शनिवारी केवळ दोन तास मिळाले, तरीही कुठं तरी जात राहायचे – कधी एखाद्या शिवारात, कधी टेकडीवर, तर कधी गावाच्या मागच्या वाटेवर.

हीच ती इलेक्ट्रिक दुचाकी

या झाडांना फक्त बघायचं नाही, त्यांचं निरीक्षण करायचं, नोंदी करायच्या, त्यांची जागा लक्षात ठेवायची. आज या झाडाचं फूल आलंय म्हणजे पंधरा दिवसांनी बी तयार होईल – ही गणितं मांडायची आणि त्यावरून बीज संकलनासाठी योग्य वेळ ठरवायची. हे काम एकट्यानं अशक्यच. सुहासने काही समविचारी मित्र जोडले आणि त्यांच्यासोबत ही मोहिम अधिक प्रभावी केली.

बीज संकलन करताना एक अडचण वारंवार जाणवायची – झाडं उंच, बिया दूर फांद्यांवर. त्यामुळे कार्यकर्त्यांकडून त्या झाडांच्या फांद्या तोडल्या जायच्या. यामुळे झाडाची हानी होऊ शकते, हे लक्षात आल्यावर सुहासने आणि त्याच्या टीमने नवीन प्रयोग सुरू केले. आंबे काढण्यासाठी वापरण्यात येणारी ‘गुढी’ आणि शेवगा काढण्यासाठी खास डिझाइन केलेल्या कटरचा उपयोग झाडांवरील बिया तोडण्यासाठी केला गेला. ह्या सर्जनशील प्रयोगांनी संकलन प्रक्रियेचं नुकसान टाळलं आणि ती अधिक सुसंगत झाली.

आजपर्यंत पुणे शहरातील अनेक भाग, पुण्याबाहेरील जंगले, सह्याद्रीच्या घाटमाथ्यावरची टोकाची गावं, विदर्भातील उन्हाळ्याने तापलेली शिवारं, मुंबईच्या उपनगरांतील डोंगराळ भाग – अशी कितीतरी ठिकाणं सुहासच्या बीज संकलन मोहिमेची साक्ष आहेत. काही वेळा एकट्यानं, तर बऱ्याचदा समविचारी मित्रांबरोबर, सुहास झाडांच्या मागे फिरत राहिला आहे. ही फिरस्ती म्हणजे केवळ छंद नव्हता – ती एक पर्यावरणासाठीच्या समर्पणाची साक्ष होती.

आजही, कुठं झाडं फुललीत, कुठं फळं लगडली आहेत, कुठं दुर्मिळ वेल पुनः दिसली – अशा बातम्या कानावर पडल्या की सुहास आजही कधी भल्या पहाटे, कधी सांजवेळी, आपली दुचाकी काढून त्या झाडांच्या भेटीला निघतो. आणि त्याच्या नजरेत फक्त झाड नसतं, तर त्याच्या पुढच्या पिढ्यांसाठीचा एक बीजबिंदू असतो. त्या बियेतून रोपं उगम पावतील, ती रोपं एका नव्या जंगलाची बीजं ठरतील – हेच सुहासच्या कामाचं अंतिम स्वप्न आहे.

कॅमेराची गोष्ट – एक दृक्-साक्ष्य

निसर्गाकडे पाहण्याची नजर प्रत्येकाकडे असतेच असं नाही, आणि जी असते, ती प्रत्येक वेळेस ‘दिसणं’ इतकीच मर्यादितही नसते. काहींच्या नजरेतून निसर्ग ‘साठवला’ जातो – काळाच्या ओघात हरवू नये म्हणून, आणि भविष्यातल्या कुणा शोधकासाठी तो ‘दिसावा’ म्हणून. सुहास कडू यांची नजर अशीच आहे – साठवणूक करणारी, संवेदनशील आणि दीर्घदृष्टी असलेली.

सुरुवातीला मोबाईलचा कॅमेरा – झाडाचं पान, त्याचं खोड, एखादं फूल किंवा बी दिसलं की झटकन फोटो काढणं. तांत्रिक मर्यादा होत्या, पण जिज्ञासेवर कुणाची मर्यादा चालत नाही. छायाचित्रण हा छंद नव्हता, तो अभ्यास होता. प्रत्येक फोटोमागे एक कहाणी, एक निष्कर्ष आणि एक पुढील अभ्यासाची दिशा असायची.

पण मोबाईलच्या कॅमेऱ्याची मर्यादा लक्षात येत गेली आणि मग त्यांनी बाजारात एक जुना डिजिटल कॅमेरा शोधला – चार हजारांचा. तो विकत घेतला, त्याचं ऑपरेशन शिकलं आणि पुन्हा झाडांच्या मागं लागलं. कधी जंगलात, कधी डोंगरात, तर कधी एखाद्या विसरलेल्या वाटेवरून चालत चालत एखादं दुर्मिळ झाड गवसल्यावर, सुहास अगदी अभ्यासकाच्या नजरेनं त्याचं प्रत्येक कोपरा-काना टिपायचे – पाने, फुलं, फळं, बी, फांद्या, खोड, गाभा… सगळं!

कॅमेरा जुनं झाल्यावर बारा हजारांचा एक नविन घेतला. यात अधिक रिझोल्यूशन, झूम वगैरे मिळालं. कामात एक नवा आत्मविश्वास निर्माण झाला. झाडं जरा अधिक जवळून बघता आली, फोटो अधिक तपशीलवार काढता आले. पण वेळेनुसार आपले माध्यमही वाढवायला हवं, हे जाणून त्यांनी अखेर सहा महिन्यांपूर्वी तब्बल एक लाख रुपये खर्च करून एक व्यावसायिक दर्जाचा कॅमेरा विकत घेतला.

हा निर्णय सहज नव्हता. एक मध्यमवर्गीय नोकरदार माणूस, ज्याचं आयुष्य मूल, पत्नी, घर आणि नोकरी यांच्याभोवती फिरतं, तो माणूस इतका मोठा खर्च करतो म्हणजे त्या छायाचित्रणामागे केवळ सौंदर्यप्रेम नव्हे, तर जबाबदारीची भावना असली पाहिजे.
हे केवळ “छायाचित्रण” नव्हे, हे “निसर्गदस्तावेजीकरण” होतं.

आज सुहासकडे किमान 125 GB इतका झाडा-झुडपांचा फोटो आणि व्हिडिओ डेटा आहे. काही रोपट्यांची बीजं टिपलेली, काही झाडं अधांतरी अवस्थेत असताना टिपलेली, काही अजून नावही न माहित असलेल्या वनस्पती. कुणी वेबसाईट तयार करत असेल, कुणी ॲप, तर कुणी पुस्तकासाठी माहिती शोधत असेल – तेव्हा सुहासला संपर्क केला जातो. आणि सुहास? तो कुठलीही फी, क्रेडिट किंवा नावाच्या अपेक्षेशिवाय, अगदी हसत हसत तो फोटो देतो.

त्याचं म्हणणं एकदम सोपं – “हे झाडं माझं वैयक्तिक नाहीत, ती सगळ्यांची आहेत… आणि त्यांचं जतनही सगळ्यांनीच केलं पाहिजे.”

आज त्याचं एक स्वप्न आहे – या सगळ्या कामावर आधारित एक अभ्यासपूर्ण डॉक्युमेंटरी तयार करणं. ही डॉक्युमेंटरी म्हणजे केवळ सुंदर व्हिज्युअल्स नाहीत, तर त्यामागे असलेली इतिहासाची, निसर्गशास्त्राची आणि मानवी संवेदनशीलतेची एक समृद्ध गोष्ट असेल.

जसजसं आपण जंगल गमावत चाललोय, तसतसं सुहाससारख्या व्यक्तींचं हे काम म्हणजे ‘जंगलाची आठवण’ साठवून ठेवणारा एक दस्तावेज बनत चाललं आहे – एक जिवंत पुरावा, एक दृष्टिकोन आणि एक खूप मोठा संवेदना-शोध

मासरोहिणीचा शोध – एक दुर्मिळतेतील हिरवा चमत्कार

निसर्गाच्या वाटेवर फिरताना अनेकदा काहीतरी अनपेक्षित सापडतं. पण काही वेळा ते अनपेक्षित इतकं विलक्षण असतं, की त्याचं अस्तित्वच आपल्या ज्ञानाच्या आणि कल्पनेच्या चौकटी बाहेरचं वाटतं. अशीच एक शोधमोहीम होती, जी सुहास कडू यांच्यासाठी एका दुर्मीळ झाडाच्या शोधाचा क्षण बनून आली – आणि त्याचं नाव होतं मासरोहिणी.

पुण्यासारख्या झपाट्यानं वाढणाऱ्या आणि सिमेंट-कोंक्रीटच्या जंगलात बदललेल्या शहरात, अजूनही निसर्गाच्या दुर्लक्षित कोपऱ्यांमध्ये काही गुपितं दडलेली असतात. सुहास अशा गुपितांचा शोध घ्यायला वारंवार बाहेर पडतात. अशाच एका फेरफटक्यात, पुण्याच्या एका भागात – शहरी घडामोडींपासून थोडंसं दूर, झुडपांमध्ये हरवलेल्या छोट्याशा जागेत, सुहासला एक वेगळं झाड दिसलं. त्याच्या फांद्यांचा रचना, पानांचा पोत आणि त्या क्षणी लागलेली फळं – या साऱ्यानं सुहासला थांबवलं. त्यांनी लगेच नोंदी केल्या, फोटो घेतले आणि आपल्या वनस्पती अभ्यासक मित्रांशी चर्चा सुरू केली.

अभ्यासातून स्पष्ट झालं – हे झाड म्हणजे मासरोहिणी, एक अतिदुर्मीळ प्रजाती. हे झाड विदर्भात कधी काळी आढळत होतं, पण आता तिथेही ते जवळजवळ नष्ट झालं आहे. विशेष म्हणजे, पश्चिम महाराष्ट्रात – पुण्यासारख्या भागात – याच्या अस्तित्वाची कुणालाही कल्पना नव्हती. त्यामुळे हे झाड म्हणजे केवळ एक जैवविविधतेचं प्रतीक नव्हतं, तर निसर्गाच्या सहनशक्तीचंही मूर्त रूप ठरलं.

हे झाड तिथं फक्त होतं, इतकंच नाही – तर ते बहरलेलं होतं, बीया तयार करत होतं. सुहासने या संधीचं सोनं केलं. मागील तीन वर्षांमध्ये त्याने या एकाच झाडापासून हजारो बीया संकलित केल्या. आणि त्या बियांपासून तितकीच रोपे तयार केली. नुसतीच बी जमा करणे म्हणजे पुरेसे नाही; योग्य माती, योग्य वेळ, काळजी आणि सातत्य लागते बी रुजवण्यासाठी. सुहासने हे सगळं केले – आणि केवळ स्वतःसाठी नव्हे, तर या झाडाच्या अस्तित्वासाठी.

आज, या मासरोहिणीच्या शेकडो रोपांचं पुनर्वसन पुणे आणि परिसरात केले गेले आहे. कदाचित त्यातली काही झाडं सध्या डोलत असतील, काही नवीन बीया तयार करत असतील, आणि काही नव्याने रुजत असतील. एका दुर्मीळ झाडाला पुनःश्च जीवन देण्याचा जो व्रतसुहासने घेतलं, तो निसर्गासाठी एक मौल्यवान अर्पणच ठरलं आहे.

मासरोहिणीचा शोध म्हणजे एका निसर्गप्रेमीच्या चिकाटीचं, जागरूकतेचं आणि जैवविविधतेच्या संवर्धनासाठीच्या निष्ठेचं एक उत्तम उदाहरण आहे. या एका छोट्याशा शोधामुळे, जैवविविधतेच्या मांडवात पुन्हा एक हरवलेलं फूल उमलू लागलं आहे.

निसर्गासाठी नवनिर्मिती : सुहास कडूंचा सजीव पाणवठा

सूहास कडू यांनी निसर्गासाठी जे काही केले आहे, त्यात त्यांचा पाणवठा तयार करण्याचा अनुभव विशेष उल्लेखनीय आहे. हा पाणवठा केवळ प्राण्यांसाठीच नव्हे, तर पक्षी, फुलपाखरे, मकडे, डुंकी, मधमाश्या आणि निसर्गातील सूक्ष्मसजीवांसाठीही एक जीवनदायी आश्रयस्थान आहे. सुहास यांची ही निर्मिती फक्त पाणवठा नसून, निसर्गाच्या प्रत्येक घटकाला संवेदनशीलतेने गोंजारलेली एक मायेची पाखर आहे.

या पाणवठ्याचं डिझाइन इतका सूक्ष्म आणि खोल विचारपूर्वक केल गेल आहे की, ते विविध प्रकारच्या जीवजंतूंना सहजतेने आकर्षित करते. काहीसा झाडांच्या सावलीत वसलेला, काही भाग खोलसर खोदलेला, तर काही भाग थोडा उंच करून पाण्याच्या प्रवाहाला मार्ग देणारा, असा हा पाणवठा जैविक पाणवठ्यांचा उत्कृष्ट नमुना आहे. तेथे केवळ मोठ्या प्राण्यांना नाही तर अतिसूक्ष्म जीवसृष्टीला देखील पाणी, आणि आश्रय मिळतो.

या पाणवठ्याच्या आसपास निसर्गाचा बहुरंगी जणू एक छोटासा नाट्य रंगमंच उभा राहतो, जिथे फुलपाखरे आपल्या रंगांनी आणि नाचाने निसर्गाच्या सुंदरतेत भर घालतात, तर मधमाश्या गुपिताने त्यांचा मध गोळा करतात. मकडे आणि इतर सूक्ष्म कीटक आपल्या छोट्या जाळ्यांत निसर्गाचा न्यायालय उभा करतात, पक्षी उड्या मारत मारत खाली उतरतात, कधी माकडे, लंगुर देखील येतात तर कधी रात्रीचे निशाचर देखील येतात. निसर्गाच्या सजीवतेची संपूर्ण एक झलक या पाणवठ्यामध्ये दिसून येते.

सुहास यांची ही संवेदनशीलता आणि प्रकृतीशी असलेले सखोल नाते या पाणवठ्याच्या निर्मितीतून प्रकर्षाने जाणवते. त्यांनी केवळ एक पाणवठा बनवला नाही, तर निसर्गाच्या विविध घटकांना एकत्र आणणारे, त्यांना जगण्यासाठी आणि टिकून राहण्यासाठी मदत करणारे एक आदर्श स्थान उभारले आहे. ही त्यांची प्रकृतीप्रेमाची, जीवनाविषयीची जबाबदारी आणि सूक्ष्मतेची सुंदर शिकवण आहे.

शोधाचा वेळ – प्रत्येक क्षणात निसर्गाचं जगणं

साधारणपणे आपल्या दैनंदिन आयुष्यात वेळ म्हणजे साचेबद्ध गोष्टींसाठी असतो – कामासाठी, खाण्यासाठी, थोडाफार आरामासाठी. पण काही माणसं असतात, ज्यांच्यासाठी वेळ म्हणजे शोधाची संधी, अभ्यासाची एक खिडकी आणि निसर्गाच्या स्पर्शाची वाट. सुहास कडू यांच्यासाठी “वेळ मिळाला तर…” हे वाक्य केवळ म्हण नाही, तर त्यांच्या जीवनशैलीचं मूलभूत सूत्र आहे.

जर केवळ एक तास मोकळा मिळाला, तर सुहास लगेच ठरवतात – सिंहगड रोड जवळ त्यांच्या ओळखीच्या एका काकांची नर्सरी गाठायची. ती नर्सरी म्हणजे त्यांचं छोटंसं संशोधन केंद्रच. तिथं जाऊन झाडांची पानं न्याहाळणं, नव्या रोपांची वाढ पाहणं, मातीचा सुगंध अनुभवणं – या साऱ्या गोष्टी त्यांच्यासाठी ध्यानासारख्या आहेत. त्या एका तासात निसर्गाशी संवाद साधणं म्हणजे त्यांचं मन पुन्हा ऊर्जा घेण्यासाठी सज्ज होतं.

पण जर जास्त वेळ मिळाला, तर मग ते शहराच्या बाहेर, जंगलातच उतरतात. सह्याद्रीच्या पायथ्याशी, एखाद्या ओढ्याच्या बाजूला किंवा एखाद्या विस्मृत डोंगरउतारावर – झाडं शोधण्यासाठी. एकट्यानेच कधी, तर कधी आपल्या निसर्गप्रेमी मित्रांसोबत. मात्र जिथं जावं, तिथं त्यांची नजर सतत काहीतरी वेगळं शोधत असते. कुठं एखादं दुर्मीळ रोपटं, कुठं अनोळखी वेल, तर कुठं एखादं विसरलेलं झाड. ही केवळ सैर नव्हती – ही होती शोधमोहीम. त्या प्रत्येक भटकंतीत एक आशा असायची – की आज काहीतरी असं सापडेल, जे अजूनही जिवंत आहे पण दुर्लक्षित आहे.

म्हणूनच, पुण्यासारख्या महानगरात दुर्मीळ मासरोहिणी सापडणं हे काही केवळ नशिबाचं नव्हतं, ती होती शोधाच्या ध्यासातून मिळालेली भेट. सुहासच्या डोळ्यांनी, त्यांच्या सततच्या निरीक्षणातून ती ओळखली गेली आणि ती पुन्हा जिवंत झाली – बीजांच्या रुपात, नव्या रोपांच्या रूपात.

असंच दुसरं उदाहरण म्हणजे ‘भेरा’ झाड. सुहासच्या अशाच भटकंतीत त्यांना पुण्याच्या जांभुळवाडी परिसरात, एका दरीपुलाजवळ एकच भेरा झाड दिसलं. तेही अर्धवट मोडलेलं. एका झाडाच्या अस्तित्वाची ती शेवटची नोंद असावी अशी स्थिती होती. गावकऱ्यांनी त्या परिसरात असलेलं भेरा झाडांचं जंगल वर्षानुवर्षे जळाऊ लाकडासाठी साफ केलं होतं. सुहासच्या नजरेतून मात्र त्या उरलेल्या झाडाने पुन्हा एकदा लक्ष वेधलं – आणि त्या झाडाची कहाणी आता त्यांच्या डोक्यात घर करून राहिली.

ही सगळी भटकंती म्हणजे वेळ मिळाला की सुटणारा एक प्रवास नव्हता, ती होती सतत चालू असलेली एक अंतर्गत धाव, जिचं केंद्र निसर्ग होता. हे काम एकट्याने करणं हे कठीण होतं, पण सुहाससारख्या ध्यास असलेल्या माणसांसाठी ते कठीण वाटलं नाही. त्यामुळेच मासरोहिणी असो की भेरा – सुहासच्या जागरूक नजरेतून, संवेदनशील स्पर्शातून ती झाडं केवळ सापडली नाहीत, तर त्या झाडांचं अस्तित्व पुन्हा नव्या पिढ्यांसाठी जिवंत झालं.

या साऱ्या मोहीमांमधून वेळ, निसर्ग आणि शोध – यांचा एक सुंदर समतोल तयार झाला आहे. आणि तोच समतोल, सुहास कडू यांची खरी ओळख आहे

निष्कर्ष – एक सामान्य माणसाची असामान्य कामगिरी

सुहास कडू यांचा जन्मदिवस म्हणजे फक्त त्यांचा वैयक्तिक सण नाही, तर तो जागतिक पर्यावरण दिवसाशी जुळलेला एक अद्भुत संयोग आहे. या दिवशी त्यांचा जन्म झाला आहे हे फक्त आकडा नसून त्यांच्या निसर्गप्रेमाची, ध्येयाची आणि कार्याची एक सुंदर साक्ष आहे. सुहास स्वतः म्हणतात की, “मी काही विशेष करत नाही, हे सगळं निसर्गच आहे, ही सृष्टी आपोआप सगळे योग जुळवून आणते, आणि गोष्टी घडत जातात. आपण फक्त त्यांचे निमित्त आहोत.” ही साधी आणि प्रामाणिक मानसिकता त्यांच्या कामातील खरी ताकद आहे.

त्यांच्या कथेचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे ते फक्त एक सामान्य नोकरदार, एका व्यावसायिक जीवनातले काम करणारा माणूस असताना, त्याने आपल्या जीवनाला पूर्णपणे वेगळाच अर्थ दिला. अनेक जण फक्त रोजची कामे करून आयुष्य व्यतीत करतात, पण सुहासने आपल्या निसर्गप्रेमाच्या जिद्दीने आयुष्याला एक उंची दिली, ज्यातून तो ‘सामान्य माणूस’ हे टॅग तोडून एक ‘असामान्य कार्यकर्ता’ म्हणून उभा राहिला.

सुहास कडू हे नाव आता केवळ एका व्यक्तीपुरते मर्यादित नाही, तर तो एक अशी प्रतिमा आहे जी निसर्गाशी एकरूप होऊन, ध्यासाच्या रूपात उभी राहिली आहे. त्यांच्या हातून केलेली प्रत्येक कृती फक्त सेंद्रिय किंवा कागदी कामगिरी नाही, तर ती सजीव आहे – जिच्यामध्ये निसर्गाशी असलेलं अगाध प्रेम, सातत्य, आणि परिश्रम यांचा समावेश आहे.

ही गोष्ट निसर्गाची आहे, ज्यात प्रत्येक झाड, प्रत्येक बीज आणि प्रत्येक प्राणी त्याचं स्थान राखतो; ही गोष्ट परिश्रमाची आहे, जिथे कठोर मेहनत आणि समर्पण हे यशाचं मूळ आहे; आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे ही गोष्ट मनापासून केलेल्या प्रेमाची आहे, जिथे हृदयातून निसर्गासाठी वाटणारी जबाबदारी आणि काळजी असते.

सुहास कडू यांचा प्रवास हे अशा लोकांसाठी प्रेरणा आहे, जे आपल्या छोट्या छोट्या पावलांनी मोठा बदल घडवू शकतात. त्यांचे कार्य हे आपल्याला शिकवते की, प्रत्येक व्यक्तीच्या हातात पर्यावरणाचे रक्षण आणि संवर्धन करण्याची जबाबदारी आहे आणि ती जबाबदारी प्रेमाने, समर्पणाने आणि ध्येयाने निभावली तर त्यातच जीवनाचे खरे सार्थक आहे