जेव्हा हजारो वर्ष आधी भारतीय ऋषिमुनींनी आकाशाकडे पाहिले, तेव्हा त्यांचे दृष्टिकोन फक्त वैज्ञानिक नव्हते—तो आध्यात्मिक होता, सांस्कृतिक होता, धार्मिक होता. आकाश, पृथ्वी, अग्नि, वायु, आणि अंतरिक्ष—ही पाचही महत्त्वे त्यांच्या तत्त्वज्ञानामध्ये जीवंत होती. आणि या तत्त्वांचे हेतुचे ज्ञान त्यांनी तारकांमधून, ग्रहांच्या गतीतून, ऋतूंच्या बदलातून शोधून काढले.

नक्षत्र प्रणाली : प्राचीनतम गणितीय खगोलविज्ञान

सिंधू घाटीतील हडप्पा नागरिकांचे शहर—मोहनजोदडो, हरप्पा—ये शहरांची रचना केवळ व्यावहारिक नव्हे. त्यांच्या सडकांचे दिशांकन, घरांची व्यवस्था, आणि नगरपरিकल्पना—सर्व काही आकाशाच्या संदर्भात होते. इ.स.पूर्व तीसरे हजारी, जेव्हा चंद्र महिन्यानुसार गतिमान होत होता, तेव्हा २७ ताऱ्यांचे समूह (नक्षत्रे) जे या चंद्रमार्गावर शोभायमान होते, त्यांची संपूर्ण यादी हडप्पनांनी तयार करली.

हे कोणत्या मुद्द्यावर? क्षेत्रीय—इ.स.पूर्व ३००० च्या आसपास, चंद्राचे पथ या २७ नक्षत्रांमधून जाणारा होता. इ.स.पूर्व २००० पर्यंत, ही यादी वैदिक परंपरेमध्ये पूर्णपणे स्फटिक झाली. मात्र हडप्पा पूर्ववर्ती पुरावे आणि नंतरच्या वैदिक ग्रंथांचा तुलना करून पुरातत्त्ववेत्तांना आता हे स्पष्ट झाले की ही प्रणाली इंदस घाटीमधून उद्भवली होती.

कृत्तिका : विषुवबिंदूचे चिन्ह

ऋग्वेद, यजुर्वेद, तैत्तिरीय संहिता, तैत्तिरीय ब्राह्मण, शतपथ ब्राह्मण—या सर्व ग्रंथांत कृत्तिका (प्लेइडीज नक्षत्र) प्रथम नक्षत्र मानली जाते. हे योगायोग नव्हे. या काळात (इ.स.पूर्व २७२० ते १७६०), वसंत विषुव खरोखरच कृत्तिकांमध्ये घडत होता!

आकाशातील हा अदृश्य चिन्ह—पृथ्वीच्या अक्षीय पूर्वनिरीक्षणामुळे तारे हळूहळू बदलत जातात—याची वैदिक ऋषिमुनींनी नोंद केली. आणि आज, संगणकीय साधनांच्या माध्यमातून, आपण या नोंदीतून विषुवबिंदूचे अचूक कालमापन करू शकतो. हे जगातील सर्वांत जुने “आकाशावरून इतिहास ठरविण्याचे” पद्धती आहे.

वैदिक खगोलशास्त्राची प्रगती

ऋग्वेद (इ.स.पूर्व १५००–१२००) :
हे सर्वप्राचीन संकलन ३६० दिवसांचा वर्षचक्र, नक्षत्रांचे नाव, आणि सूर्य-चंद्राच्या गतीचे काव्यात्मक वर्णन करते. “चक्रस्य नेमि द्वादश परिधि”—वर्ष हे १२ भाग असलेले चक्र; तिच्या परिधीवर ३६० दिवस.

अथर्ववेद (इ.स.पूर्व १२००–१०००) :
येथे २८ नक्षत्रांची पूर्ण यादी, प्रत्येकाचे देवता, आणि त्यांचे देवी-देवतांशी संबंध. दिवस-रात्रीचे संतुलन, ऋतूंचे बदल, आणि आकाशातील चिन्हांचा धार्मिक अर्थ.

तैत्तिरीय संहिता (इ.स.पूर्व १२००–८००) :
शिशिरायनात (हिवाळी संक्रांति) मघा नक्षत्र, वसंतायनात (वसंत विषुव) कृत्तिका—या अचूक संदर्भांची नोंद.

शतपथ ब्राह्मण (इ.स.पूर्व १०००–७००) :
विषुवांचे तारीख, समदिनी, ऋतूंचा वर्ण, आणि यज्ञांचा काल. प्रत्येक ऋतू, प्रत्येक महिना, प्रत्येक दिवस—सर्वांत नक्षत्रांचा संबंध.

वेदांग ज्योतिष : भारताचा पहिला गणितीय खगोलशास्त्र

इ.स.पूर्व १२०० च्या आसपास, महर्षी लागधाने वेदांग ज्योतिषचे संकलन केले. यह ग्रंथ केवळ निरीक्षणे नव्हे—तो गणितीय सूत्र, पद्धती, आणि पूर्वानुमानांचा खजिना आहे.

२७ नक्षत्रे—प्रत्येकी १३°२०’—हा विभाजन गणितीय परिपूर्णतेचा साक्ष्य. चंद्र २७.३ दिवसांत एक पूर्ण परिभ्रमण करत असल्याने, या प्रणालीने चंद्राचे दैनिक स्थान अचूकपणे मोजणे शक्य केले. वर्षातील ३६५ दिवस, पाच अतिरिक्त दिवस (epagomenal days), आणि ५ वर्षांचा महायुग—इन सर्वांचा समन्वय.

यह परंपरा, हे गणिती सौंदर्य, यह सातत्य—आजही भारतीय पंचांग या प्रणालीवर चालते.