Click here to read article in English

जगभरात वैज्ञानिकांस काजव्यांच्या २००० पेक्षा जास्त प्रजाती आजतागायत सापडल्या आहेत. साधारणपणॅ जिथे मुबलक प्रमाणात पाणी, जंगल आणि मोठाले वृक्ष असतील अशा वातावरणामध्ये काजवे वाढतात. काजव्यांच्या पुनरुत्पादन साखळी मध्ये, काजव्याची पिल्ले की जी सुरुवातीस अळी सारखी असतात, त्या पिल्लांना अशा वातावरणात मुबलक अन्न मिळते.

काजव्यांचे जीवनचक्र

समागमानंतर काही दिवसांनी, मादी काजवा अंडी घालते. ही अंडी जमिनीमध्ये किंवा जमिनीच्या अगदी थोडेसे खाली लपवली जातात. अंदाजे ३ ते ४ आठवड्यात, या अंड्यांमधुन अळी बाहेर येतात. या अळ्या म्हणजेच भविष्यातील काजवे.

जोपर्यंत ह्या अळया, प्रौढ काजवे बनत नाहीत तोवर यांचा आहार प्रामुख्याने गोगलगाय असतो. एखाद्या अळईचे काजव्यामध्ये रुपांतर झाल्यावर मात्र काजवे पाने फुले फुलातील परागकण इत्यादी खातात. पण सगळेच काजवे असेच काहीतरी खातात असे नाही. काही प्रौढ मादी काजवे चक्क दुस-या प्रजातीच्या नर काजव्यांना देखील गट्टम करतात. आहार प्रजाती व तेथील पर्यावरणावर अवलंबुन असतो.

 काजव्याची अळी. गोगल गाय हा काजव्यांचा आहार

वर्षभर काजवे काय करतात?

सह्याद्रीचा विचार केला तर आपणास सह्याद्री मध्ये अनेक प्रकारच्या प्रजातीचे काजवे दिसतील. यातील खुप मोठ्या संख्येने जे दिसतात ते पाऊस पडायला सुरुवात झाली की नाहिसे होतात. कोणत्याही काजव्याच्या अळीचे काजव्यात रुपांतर झाल्यानंतर, त्याअ प्रौढ काजव्याचे आयुष्य साधारण दोन ते तीन आठवड्यांचेच असते. आपण जर कधी मे महिन्याच्या शेवटास किंवा जुन च्या पहिल्या आठवड्यात ट्रेक ला गेलो असेल तर आपण लाखोंच्या संख्येने काजवे चमकताना पाहिलेले आठवत असेल. पण हे काजवे जुनच्या मध्यानंतर नाहिसे होतात. हो अगदी सर्वच्या सर्व. नर आणि मादी देखील. जुनच्या पहिल्या आठवड्यात यांचा विणीचा हंगाम सुरु होतो. त्यानंतर मादी ने अंडी  दिली की काजवे एकतर पावसाच्या तडाख्याने मरतात किंवा दुस-या एखाद्या किटक किंवा पक्षाचे भक्ष बनतात.

त्यांच्या मरण्याचे आणखी काही कारण आहे का याचे संशोधन अजुन व्हायचे आहे. प्रौढावस्थेमधील काजवा नक्की किती दिवस जगतो याबाबतील अभ्यासकांमध्ये अजुनही मतभेद आहेत. पण आपल्या सह्याद्रीचा विचार केला असतात हे मात्र नक्की, की आपल्याकडील काजव्यांचे जीवनमान एक वर्षा पेक्षा थोडेसे जास्त असते. त्याही जीवनमानामध्ये, काजवा जास्त काळ अळई च्या रुपात घालवतो व शेवटचे काही आठवडे तो पुर्ण विकसित असा काजवा होऊन पंखाच्या सहाय्याने उडाण घेतो.

काजवे चमकतात कसे काय?

काजव्यांमध्ये नर आणि मादी दोघे ही चमकतात. आपण जे काजवे झाडावर, हवेत उडताना पाह्तो ते नर काजवे असतात. तर मादी काजवे शक्यतो जमीनीवर असतात व ते योग्य त्या नर काजव्याची वाट पाहत असतात. आपला सुयोग्य साथीदार ओळखण्यासाठी काजवे त्यांच्या चमकण्याच्या, प्रकाश उत्सर्जित करण्याच्या क्षमतेचा उपयोग करतात. मादी काजवे देखील जमीनीवरुन लुकलुकताना दिसतात. मादीच्या चमकण्याच्या पध्दतीमुळे नर काजव्याला मादी कुठे आहे ते समजते. कधीकधी काही दुस-या जातीचे काजवे देखील मादीच्या लुकलुक करण्याच्या पध्दतीची नक्कल करुन नर काजव्यास आकर्षित करुन घेतात व्व एकदा का नर काजवा जवळ आला की त्याला खाऊन टाकतात.

पण काजवे चमकतात तरी कसे? काजव्या मध्ये पोटाच्या शेवटच्या दोन घड्यांमध्ये , आतल्या बाजुने पोटात ल्युसीफेरीन नावाचे एक रसायन असते. ल्युसीफेरेज नावाचे उत्प्रेरक देखील असते. त्यांच्या पोटाला छिद्र असतात, ज्यातुन ऑक्सिजन पोटात जातो. त्या प्राणवायुची रसायनासोबत, उत्प्रेरकाच्या उपस्थितीमध्ये प्रक्रिया होऊन, प्रकाश उत्सर्जित होतो. जरी प्रकाश तयार होत असला तरी हाअ प्रकाश मंद असल्याने थंडच असतो. त्याचे तापमान खुपच कमी असते. तर अशी प्रकाश निर्माण करण्याची क्षमता फक्त प्रौढ काजव्यांअध्येच असते असे नाही तर काजव्यांच्या अळयांअध्ये देखील अशी रचना असते की ज्यामुळे त्या अळयादेखील प्रकाशमान होतात.

अमेरिकेमध्ये, या सगळ्या ज्ञानाचा उपयोग करुन, प्रयोगशाळेमध्ये या रसायनांद्वारे प्रकाश निर्माण करता येईल का या विषयी संशोधन सुरु आहे.

Video – A Firefly’s Life

पुण्याच्या जवळ काजवे पाहण्यासाठी कुठे जाल?

अर्थातच पुणे शहरात काजवा दिसणे म्हणजे दिवसा तारे दिसण्यासारखे आहे. पण तुम्हाला जर खरच काजवे पहायचे असतील तर पुण्याच्या जवळ नक्की कुठे गेले म्हणजे काजवे पाहता येईल? हे आपण आता समजुन घेण्याच्या प्रयत्न करुयात.

पुण्याच्या अगदी चारही दिशांना , जिथे जंगल आहे अशा ठिकाणी तुम्ही गेलात तर तुम्हाला काजवे पाहता येतील. काजवे पाहण्यासाठी तुमची अंधारात तास दोन तास चालण्याची तयारी असायला हवी. अगदी जवळच्या जवळ जायचे असेल तर मुळशी गाठा. मुळशीतील अंधारबन, गोठे गावाच्या मागील जंगल, भांबर्डे गाव, घनगड किल्ला जंगल परीसर इ ठिकाणी काजवे नक्की आढळतात.

त्या व्यतिरिक्त, पवन मावळात तुंग किल्ला परीसर, लोणावळा परीसर इ ठिकाणी काजवे पाहता येतील. वेल्हे तालुका तर काजव्यांसाठी अजुनही नंदनवन आहे. इथे मढे घाटाखालील जंगल, भोर्डीची देवराई, पिशवीचा राठ, कोलंबीचा राठ अशा ठिकाणी काजव्यांचे थवेथवेच्या दिसतात.

पण लक्षात ठेवा…

काही महत्वाच्या सुचना

• काजवे पहायला जायचे म्हणजे ज्या परीसरात जाणार आहे त्या परीसरातील खडा-न-खडा माहिती असणे आवश्यक आहे.
• कारण भटकंती अंधारातच करावी लागते.
• तुम्हाला परीसराची माहिती नसेल तर अनोळखी ठिकाणी काजवे पहायला जाणे टाळावे.
• अकारण मोठाले टॉर्च लावु नका.
• काजवे ज्या ठिकाणी असतील त्यापासुन गाडी किमान ५०० मीटर अंतरावर पार्क करा.
• आरडा-ओरडा अजिबात करु नका.
• काजवे पहायला गेल्यावर, तुमच्या मार्गदर्शकाच्या सांगण्यानुसार आपली योग्य-सुरक्षित जागा शोधुन काजव्यांचे चमकणे शांत पणे पाहत बसा.
• किमान २०-३० मिनिटे तरी तुम्ही शांत पणे काजवे पहावेत. व झाल्यावर तसेच शांतपणे आपापल्या गाडीच्या दिशेने,  न बोलता, टॉर्च न लावता चालत यावे.

कळावे,

आपलाच

हेमंत ववले